نماد پنجه دستی که دست به دست در تمامى ملل و فرهنگها و مذاهب جهان چرخيده است از كجا آمده و نشانه چيست ؟؟
حتماً نماد خمسه یا کف دست را در تابلوها یا مراسم عزاداری شیعیان و یا سقاخانه ها یا بالای گنبد امام‌زاده‌ها دیده‌اید. نمادی که در فرهنگ کنونی شیعیان به دست ابوالفضل عباس فرزند على بن ابيطالب و يا ٥ تن آل عبا اشاره میکند. اما این نماد راهی طولانی از خرافه‌های باستانی تا باورهای مذهبی پیموده است كه سعى ميكنيم در اين مقاله به طور مختصر به آن بپردازيم. بنا بر يافته هاى تاريخى و باستان شناسی، استفاده اولیه از همسا به بین النهرین باستان(عراق مدرن امروزی) بر میگردد.
یک نشانه جهانی از محافظت، تصویر دست راست دیده شده در مصنوعات بین النهرین در طلسم های قات ایشتر/انانا است. در آن زمان زنان تحت فشار زیاد و انتظارات فراوانی در مورد مادر شدن بودند. تربیت زنان به عنوان یک نقش منحصر بفرد خارجی متمرکز گشت و این امر نشان میدهد که بچه زایی یکی از ملزومات آنها بوده است. به علاوه تصور میشود که ازدواج یک نوع حفاظت هم براى مردان و هم براى زنان بوده است.
سمبل های دیگر از محافظت الهی بر اساس اطراف این دست و دست ونوس یا آفرودیت، دست ماری، برای محافظت زنان از چشم شیطان بوده است و افزایش باوروری زنان و افزایش شیردهی، افزایش حاملگی سلامت و قدرتمند کردن زنان بوده است و در حالت بودا ، آموزش و محافظت بوده است!
یک نظریه نيز وجود دارد كه ارتباط بین خمسا و مانو پانتا(دست همه الهه ها) فرض میگیرد و در این ارتباط طلسم ها در مصر باستان بعنوان دو انگشت شناخته شده است. در طلسم او، دو انگشت نشانگر آیزیس(isis) و اوریزیس (osiris) ، فرزند آنها هورس بوده است و برای محافظت روحانی گونه والدین از پسرشان بوده است! یک معنی دیگر این سمبل مربوط به خدای آسمان است، هورس! آن به چشم هورس اشاره میکند که بدین معنی میباشد که نمیتواند از چشم وجدان فرار کند. گفته میشود که خورشید و ماه چشم های هورس هستند.
نظریه ای دیگر خاستگاه همسا(hamsa) را به کارتاژ اشاره میدهد که جایی است از خداوند اعظم تانیت Tanit که برای بی تاثیر کردن چشم بد استفاده میکرده است.
در همين مسیر همسا وارد فرهنگ یهودیت نیز شده است و محبوبیت مشخص آن در جوامع یهودی سفردیک Sephardic و میزراهی Mizrahi را از طریق کاربردش در اسلام میتوان دنبال نمود. بسیاری از یهودی ها باور دارند که ۵ انگشت دست همسا یادآور استفاده از ۵ حس برای ستایش خدا میباشد. این طلسم مورد علاقه مسلمانان، یک بخش از سنت یهودیت در آفریقای شمالی و کشورهای خاورمیانه است. این سمبل دست بنظر میرسد که در دست نوشته های کبّالیستی Kabbalistic و طلسم ظاهر میشود، که به عنوان نامه ی عربی شین(shin) دو اسمه میشود یکی از اسم های به خدا برمیگردد.
خمسا به عنوان یک زن حامله شانس در میان مسیحیان منطقه شناخته میشود. مسیحیانِ لونتی(بخشی از عراق سوریه لبنان اسرائیل و اردن کنونی) آنرا دست مری(مریم) {عربی: کیف مریم یا دست مریم باکره} می نامند. بعد از پایانِ قوانین اسلام در اسپانیا، استفاده از این نماد بحدی قابل توجه بود که یک کمیته در کلیسا اسقف توسط امپراطور چارلز پنجم تشکیل شد تا دست فاطمه را ممنوع اعلام کند. و طلسم هایِ دست راستی را در سال ۱۵۲۶ به تصویب برساند.
نشانه های همسا در مذهب هندویسم
اولین ظاهر شناخته شده از همسا در بین النهرین قدیم(نواحی عراق امروزی) بوده است. در اینجا میتواند در پوشش الهه های خانم مشخص در طلسم های محرز باشد . از آنجا این نظریه مطرح میشود که پخش آن بعنوان طلسم دو انگشت که نشانگر آیزیس(isis) و ازیریس(osiris) را نشان میدهد میباشد. بعد از آن بود که شروع به پخش در مذاهب مختلف در چندین شکل مختلف مِن جمله بودایی و هندویی کرد.
آيا اين نشان معنی و کاربرد مشخصى در فرهنگهاى مختلف داشته است؟؟
بسته به پرسشگر، همسا معانی متفاوتی میدهد. اما نشانه شناسی آن، بسیار چیزهای متفاوتی برای هندوها و بودایی ها میباشد.
برای هندو ها و بودایی ها، آن نماد، نمادِ تعامل بین چاکراها(جریان انرژی در بدن) ۵ حس و مُدرس(ژست دست سمبلیک در مراسمات هندو و بودایی) است که میتواند بر آنها تاثیر بگمارد.
“پنجه” (در عربی “خمسه” و در عبری خمسا) را مردمان تمدن باستانی کارتاژ ، به عنوان دست الهه “تانیت” (Tanit) می‌شناخته اند. فنیقی‌ها تانیت را الهه باروری و رشد و تولد می‌دانستند و علامت پنجه را در کنار دو قُمری می‌کشیدند. کارتاژ ٨١٤ سال پیش از میلاد توسط کوچندگان فنیقی بنا شده بود که بقایای آن امروزه در تونس واقع است. اما این نماد بعدها به مصر رفت و تصویر یک چشم نیز در میان آن قرار گرفت و همواره از آن بعنوان طلسمی برای دعای خیر و دفع چشم زخم استفاده شد.
اين نماد، بعنوان دست مریم در ميان يهوديان شناخته ميشود. نماد پنجه از طریق فرهنگ فنیقی‌ها به دین یهود راه یافت و یهودیان آن را به عنوان دست مریم (خواهر موسی و هارون) مورد احترام قرار می‌دادند.
دست مریم در مسیحیت: دست مریم یهودی‌ها سال‌ها بعد به “دست مریم مسیحی‌ها” تبدیل شد و در دین مسیحیت به عنوان نماد دست “مریم مادر عیسی مسیح” مورد تکریم قرار گرفت
در ميان بوداییان: این نماد به هند و بودایسم هم وارد شد و آنها هم بدون تغییر در معنی آن به آن دست هامسا می گویند و بسیار مورد علاقه هند‌ی‌هاست. پنج انگشت در دین هندوها به نماد پنج عنصر طبیعت و پنج مرکز انرژی در بدن است. در هندوئیسم اسم این عمل مودراس هست که به فرهنگ خمسا مربوط می شود. (معانی ابهایا مودرا: اگر به سمت بالا باشد یعنی نترسید (شجاع باشید)، دست محافظ از بلا (دست حامی) یعنی خوبی ها با تو هستند.)
با ظهور اسلام، خمسا به عنوان دست فاطمه به منظور یادگاری نگاه داشتن فاطمه زهرا دختر محمد شناخته شد. دست همسا چندین اسم شناخته شده از جمله: همسا-دست همسا- همش- دست همش- خمسا و چمسا دارد. عربها نبز به آن طلسم الکف(دست) میگفتند. به گفته برونو بَرباتی در حالیکه مطابق این اصل مهمترین نشانه ی چشم شیطان در جهان اسلام است امت بسیاری از نشان های جهان مدرن به نشان دادن واضح این امر که از نماد سکس مشتق شده است میپردازند.
دست فاطمه نشانگر زنانگی است و به دست مقدس آن زن اشاره میکند. باور به این وجود دارد که ویژگی های فوق العاده داشته که برای محافظت مردم از شیطان و خطرات دیگر در آن بوده است. این به این باور مربوط میشود که خدا در هر چیزی وجود دارد.اما علامت کف دست در اسلام فقط بعنوان دست فاطمه شناخته نميشود بلكه در اقليت شيعه، براى اين دست دو معناى مختلف در نظر گرفته شده است. زمانی میان برخی معتقدان به عنوان علامت “پنج‌تن آل‌عبا” در نظر گرفته شد اما وقتی فاطمی‌ها به عنوان اولین حکومت شیعی در مصر و شمال آفريقا اعلام موجودیت کرد، این نماد میان مردم به “دست فاطمه” دختر پیامبر اسلام تغییر کرد. اما داستان این دست به اینجا ختم نشد و بجز دفع چشم زخم و محافظی در برابر شیطان معنی مذهبی هم پیدا کرد. این سمبل در فرهنگ شیعیان به عنوان نمادی از جانبازی و فداکاری ابوالفضل عباس(در افسانه كربلا) شناخته شد که در واقعه عاشورا هنگام رساندن آب به خیمه‌گاه دستانش از بدن جدا شد. اکنون این پنجه‌ی فلزی بر سر پرچم‌ها، علم‌ها، علامت‌های چند‌تیغه و در امام‌زاده‌ها، سقاخانه‌ها، گنبدها و ضریح‌ها و بسیاری اماکن مقدس و متبرک دین اسلام دیده میشود که عده‌ای به آن دخیل می‌بندند و از آن حاجت می‌طلبند.
“پنجه” هنوز هم بیشترین کاربرد را میان عوام در محافظت از چشم بد دارد. در میان مردمان شمال آفریقا و بخصوص بربرها که ساکنین اولیه آن بشمار می روند و هنوز هم به سبک قدیم در کشورهای تونس و الجزایر و مراکش زندگی می‌کنند این علامت جایگاه ویژه ای دارد. در میان ادیان و فرهنگ های مختلف هم هنوز کاربرد خود را حفظ کرده است. علامت پنجه در ساخت زیورآلات و اشیاء زینتی هم استفاده خاص خود را دارد.
نتيجه اى كه ميتوان ازين مقاله گرفت اين است كه برخى از نمادهاى باستانى مانند خمسه يا همسا، از قوم و فرهنگى به فرهنگ ديگر و از آئينى به آئين ديگر، با نام و نشان متفاوت مورد استفاده و تقدس قرار گرفته است و در اين ميان اقليت شيعه، كه در خرافه سازى يد طولائى دارد، اين دست را نمادى بسيار مقدس ميدانند كه بعضا شفاى بيماريها و بدبختيهاى دنيوى خود را از آن خواهان هستند.
