داستان ذوالقرنين و فريب مفسرين

خداوند در آیه۸۶ از سوره کهف، ضمن داستان ذوالقرنین مى فرماید: «حَتَّى اِذَا بَلَغَ مَغْرِبَ الشَّمْسِ وَجَدَهَا تَغْرُبُ فِى عَیْن حَمِیَه»(تا به غروبگاه آفتاب رسید, (در آن جا) احساس کرد (و در نظرش مجسّم شد) که خورشید در چشمه تیره و گل آلودى فرو مى رود).

منظور از این آب تیره چیست و چگونه خورشید با آن عظمت، ممکن است در آب تیره اى فرو رود؟ و آیا این معنا با کرویّت زمین و گردش آن به دور خورشید و محتویات هییت جدید مخالف نیست؟

طبق آخرین تحقیقاتى که دانشمندان اسلامى و مفسّران عالى قدر قرآن درباره داستان ذوالقرنین کرده اند،

معناى آیه فوق چنین است:

ذوالقرنین، از طرف مغرب همچنان به پیشروى خود ادامه مى داد تا به کرانه دریا رسید (آیا منظور اقیانوس اطلس است یا دریاى مدیترانه و آیا انتهاى پیشروى ذوالقرنین در ناحیه مغرب مراکش بوده یا ازمیر ترکیه؟ میان مفسّران، گفتگوست).

به هر حال، هنگام غروب آفتاب بود که ذوالقرنین در کنار ساحل ایستاده و به آن منظره شگفت انگیز نگاه مى کرد، از آن جا که هرگاه شخصى در ساحل دریا بایستد، به واسطه کروى بودن زمین، هنگام غروب آفتاب، چنین به نظرش مى رسد که خورشید آهسته آهسته در انتهاى افق به دریا فرو مى رود، از این جهت قرآن مجید نیز آن حالت و احساس ذوالقرنین را این طور بیان مى کند: «چنین احساس کرد که خورشید در آب تیره اى فرو مى رود».

روى این حساب، آیه فوق با کرویّت زمین کاملا سازگار است و منظور از (عین حمیه) همان دریا خواهد بود که خورشید در انتهاى افق آن، غروب مى کند.

ولى چرا قرآن از آب دریا به «عین» تعبیر کرده، سوال دیگرى است که مفسّران این طور توضیح داده اند: یکى از معانى هفتگانه «عین» آب کثیر و محلّ ریزش آب است. از آن جا که آب دریاها و اقیانوس ها زیاد است و آب جوى ها و نهرها و رودها و شط ها معمولا به دریاها مى ریزد و آب دریاها نیز به اقیانوس ها اتصال پیدا مى کند، از این جهت قرآن از آن به «عین» که به معناى آب زیاد و مصبّ آبهاست، تعبیر نموده است.

امّا این که چرا قرآناز آب دریاها تعبیر به آب تیره کرده، چند علّت براى آن مى توان گفت:

۱- آب هاى ساحل دریا در اثر ریزش آب هاى گل آلود رودها و در اثر گل و لاى ساحلى، تیره و صورتى شبیه به گل آلود، به خود مى گیرد.

۲- وقتى که خورشید به هنگام غروب به آب دریا مى تابد، آب دریا رنگ تیره اى به خود مى گیرد. از این جهت قرآنآن را تشبیه به آب گل آلود کرده است.

۳- هر قدر آب زیادتر و عمیق تر باشد، در اثر شدّت کبودى سیاه به نظر مى رسد و چون آب دریایى که ذوالقرنین مى دیده زیاد بوده، از جهت این که صورتى شبیه سیاهى به خود گرفته بوده، قرآن از آن تعبیر به «آب مخلوط با گِل سیاه» کرده است.(۱)

(۱). تفسیر مراغى، ج ۱۶، ص ۱۷؛ تفسیر مجمع البیان، ج ۷، ص ۴۹۰؛ طنطاوى، ج ۹، ص ۲۰۰، المنجد، ذیل کلمه حمئه و عین؛ مفردات راغب، قصص قرآن، ذیل کلمه ذوالقرنین.

(۲). گرد آوری از کتاب: پاسخ به پرسش های مذهبی، آیات عظام مکارم شیرازی و جعفر سبحانی، مدرسه الإمام علی بن أبی طالب(ع)، چاپ دوم، ص ۵۰۳.

آیت الله مکارم